Podizanje spomenika 100-godišnjici pobede u Prvom svetskom ratu na kružnom toku na ulazu u gradsko jezgro Užica, na sednici Skupštine grada Užica obrazložio je gradonačelnik Tihomir Petković:
– U ovoj 2018. godini navršava se 100 godina od završetka Prvog svetskog rata, najvećeg oružanog sukoba koji je videlo čovečanstvo do toga doba, rata iz koga je Kraljevina Srbija izašla kao pobednica ali i rata u kome je srpski narod podneo najveće žrtve, srazmerno broju stanovnika. Na Versajskoj mirovnoj konferenciji 1919. godine utvrđeno je da je Kraljevina Srbija izgubila 1.247.435 stanovnika, odnosno 28% od ukupnog broja stanovnika, a 62% muškog stanovništva starosti između 18 i 55 godina. Epopeju srpske države, vojske i naroda od 1914. do 1918. godine jedinstvenu u istoriji ratovanja, istoričari su s punim pravom nazvali „Golgota i vaskrs Srbije“.
I naš grad Užice ali i čitav zlatiborski kraj pretrpeo je velike ljudske i materijalne gubitke. U svakoj prilici posebne i na svoju ruku, Ere su u Veliki rat ušle u sastavu ne ni Prve ni Druge ni Treće armije, već kao okosnica Užičke vojske, koja je predstavljala posebnu organizacionu jedinicu Vojske Kraljevine Srbije, a Užice je bilo sedište IV pešadijskog puka „Stefan Nemanja“ Drinske divizije. U toku Prvog svetskog rata živote je izgubilo oko 2000 Užičana, od oko 6000 stanovnika, koliko je živelo u našem gradu u tom periodu.
Na području Centralne Srbije gotovo da ne postoji veći grad koji se hrabrim precima izginulim u ratovima za oslobođenje i ujedinjenje našeg naroda (1912-1918) nije odužio spomenikom dostojnim njihove žrtve i podviga i na taj način ovekovečio ove teške i slavne trenutke srpske prošlosti.
Najčešće je centralni motiv spomenika bio srpski vojnik sa šajkačom ili šlemom na glavi, kao što je to u Vranju, Leskovcu, Prokuplju, Zaječaru, Aleksincu, Paraćinu, Jagodini, Smederevu, Požarevcu, Ubu, Lazarevcu, Mionici ili Mladenovcu. Najveličanstveniji spomenici ovoga tipa podignuti su u Kraljevu i na Novom groblju u Beogradu.
U pojedinim slučajevima podizan je obelisk ili krst (kao u Negotinu, Kladovu, Valjevu ili Šapcu) ili složenije spomeničke kompozicije kao u Nišu i Kragujevcu. U pojedinim mestima podizani su spomenici slavnim vojskovođama, koji su na određeni način svojim životom bili vezani za to mesto – vojvodi Živojinu Mišiću u Mionici i Valjevu, vojvodi Stepi Stepanoviću u Čačku, vojvodi Petru Bojoviću u Novoj Varoši ili đeneralu Krsti Smiljaniću na Kraljevim vodama na Zlatiboru.
Ipak, ako izuzmemo spomen ploče na užičkoj crkvi Svetog Đorđa sa imenima izginulih Užičana u Velikom ratu, dolazimo do zaključka da je naše Užice, ako ne jedini, a ono jedan od retkih gradova koji nije podigao spomenik borbi, stradanju i pobedi Srbije u Prvom svetskom ratu.
100-godišnjica pobede, koju slavimo 2018. godine, jedinstvena je prilika za ispravljanje ove nepravde i najadekvatniji povod za podizanje spomenika.
Đorđe Đoka Jovanović pripadao je prvoj generaciji srpskih vajara, čije je delo imalo pionirski karakter, ali koji je suprotno onoj narodnoj da se „prvi mačići u vodu bacaju“, za sobom ostavio veličanstveno stvaralaštvo i nezaobilazne simbole pojedinih gradova.
Kruševac je nezamisliv bez Spomenika kosovskim junacima, Beograd bez spomenika Vuku Karadžiću, vojvodi Vuku i Josifu Pančiću, Požarevac bez spomenika knezu Milošu, a Sremski Karlovci bez Đokinog spomenika Branku Radičeviću. Jedna od zanimljivosti Jovanovićevog stvaralaštva jeste predstavljanje Srbije u liku žene.
Na tri mesta on je Srbiju predstavljao u liku mlade žene sa lovorovim vencem pobednice na glavi. Na Spomeniku kosovskim junacima u Kruševcu ona je prikazana u sedećem stavu sa mačem u jednoj i vencem u drugoj ruci (Srbija pobednica), u zdanju Narodne banke u Beogradu izvajano je njeno poprsje (Srbija), a 1900. ili 1901. godine po narudžbini Udruženja počasnih konzula Kraljevine Srbije Đorđe Jovanović je izvajao skulpturu koja se u nekim katalozima naziva Velika Srbija, a u nekima samo Srbija.
Skulptura prikazuje mladu ženu u stojećem stavu svečano odevenu sa lovorovim vencem pobednice na glavi (istog lika kao i dve prethodne), kako u levoj ruci drži zastavu Srbije, a u desnoj visoko podignutoj krunu; dok joj uz skute leve noge stoji dvoglavi orao.
Samo neznanje može pogrešno da predstavi simboliku ove skulpture, pa tako dolazimo do toga da se kruna tumači samo kao simbol kraljevine iako je ona u heraldici simbol državne nezavisnosti (podsećam da se iz tog razloga kruna nalazi na grbu Srbije iako je ona republika).
Burna vremena naše prošlosti učinila su da je ova skulptura, koja se nalazila u Vojno-tehničkom zavodu u Kragujevcu nestala. Tek nakon Velikog rata, 1928. godine Jovanović je za dekorisanje kupole na zdanju Ministarstva finansija Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u Beogradu (današnja zgrada Vlade Srbije) izradio novu skulpturu sličnu nestaloj i nazvao je Jugoslavija; na njoj nije bilo zastave ni dvoglavog orla, a nakon 1944. kruna u desnoj ruci zamenjena je bakljom.
Obnavljanjem ove veličanstvene skulpture i njenim postavljanjem na novom kružnom toku na ulazu u Užice grad bi dobio jedinstven spomenik kojim obeležava 100-godišnjicu pobede u Velikom ratu i jednu vrstu novog simbola, koji će podsećati na veličinu podviga naših predaka i vreme u kome je Srbija bila ne samo velika, nego najveća. Biće to spomenik borbi, podvigu i pobedi Srbije i Užičana koji su tome doprineli žrtvujući ono najvrednije što su imali, svoje živote ali i spomenik Srpkinji, majci, ženi i sestri, onoj koja je rodila heroje i onoj koja je posle rata obnovila našu naciju.
Tekst je nastao u okviru projekta UŽIČKI HEROJI VELIKOG RATA – „A ja ću ispred svih vas…“, koji realizuje Udruženje „Užicemedia“ na istoimenom Portalu, a koji je sufinansiran sredstvima Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije.
