Vukova nagrada Slavici Stefanović dodeljena je za rezultate u stvaralačkom radu na širenju kulture, obrazovanja i nauke.
Vukova nagrada za rezultate u širenju kulture
Vukova nagrada stigla je u prave ruke, pre šest godina kada je izašla njena knjiga „Epopeja u kamenu“ povodom stogodišnjice Velikog rata, koleginica Novka Ilić razgovarala je sa Slavicom Stefanović, o radu na knjizi, o značaju knjige za istoriju i stradanje Srba ubeleženih na kamenim spomenicima u užičkom kraju.
U našoj novoj rubrici „Na zahtev čitalaca“ pogledajte i ostale tekstove UžiceMedia.
Vukova nagrada i Knjigom protiv zaborava „Epopeja u kamenu“
– Bez obzira koliko se trudili da budemo drugačiji, mi smo ipak društvo zaborava. Primitivan odnos prema prošlosti, prema kostima naših predaka ne samo iz Prvog i Drugog, nego i ostalih ratova i ustanaka, naš odnos prema vojničkim grobljima, odraz su nepoštovanja i neuvažavanja. Njihova sudbina i sudbina pojedinačnih grobova ratnika u zlatiborskom kraju doživela je sudbinu velikog broja zapuštenih, neobeleženih i devastiranih grobalja u Srbiji,- kaže Slavica Stefanović, savetnica i kustoskinja užičkog muzeja, nakon promocije knjige „Epopeja u kamenu“ čiji je ona autor.
Ova izvanredno opremljena i dizajnirana publikacija nastala je kao rezultat višegodišnjeg istraživačkog rada u okviru projekta Ministarstva kulture Srbije, iz oblasti zaštite i očuvanja prezentacije nepokretnog kulturnog nasleđa. U knjizi se nalaze snimljeni, obrađeni i dokumentovani svi spomenici i spomen obeležja ratova Kraljevine Srbije od 1912. do 1918. u zlatiborskom kraju, odnosno na teritoriji deset opština sadašnjeg Zlatiborskog okruga.
Kako je istakla recezent knjige, etnolog Bosa Rosić, posle štampanja ove knjige nema bojazni da će imena naših predaka biti zaboravljena. Od sela do sela,od groblja do groblja, obilazeći svaki spomenik, snimajući, popisujući uklesana imena na zajedničkim grobnicama, registrujući svaki krajputaš, Slavica Stefanović, objašnjava da je to bio veliki, dug i mukotrpan posao, došlo se do niza saznanja, ali i do knjige protiv našeg zaborava, u kojoj će potomci naći imena svojih predaka, saznati gde su sahranjeni, gde im je podignut spomenik… gde je zabeleženo da su život dali za otadžbinu u oslobodilačkom ratu, u pobuni protiv osvajača…
Srpska spomenička tradicija
Autorka „Epopeje u kamenu“, kojoj je uručena Vukova nagrada, prenosi nam saznanja stečena tokom prikupljanja građe za knjigu. Najpre o tradiciji podizanja spomenika u zlatiborskom kraju, i Srbiji.
– Svest o podizanju javnih spomenika u Srbiji i potrebi za isticanjem sopstvenog nacionalnog identiteta vezuje se za drugu polovinu 19. veka kada su evropski gradovi već uveliko preplavljeni statuama, bistama, stojećim figurama, ili figurama na konju. Zapravo podizenje spomenika u Srbiji intezivnije počinje nakon sticanja autonomije 1830.godine. To je period kada ova okupirana, siromašna zemlja bez razvijene spomeničke tradicije dobija pravo da podiže verske objekte, i javne spomenike herojima palim za oslobođenje.
Pre toga Srbi nisu smeli da podižu nacionalne spomenike u javnom prostoru, većsamo obeležja u vidu krstova iz kojih su izvedene prvobitne forme spomenika u 19.veku.
Tako je u Srbiji prvi spomenik u obliku krsta na pančevačkoj pijaci podigao prota Andrej Arsenijević 1804. u čast Prvog srpskog ustanka. Među prvim spomenicima ovog tipa u Beogradu je podignut spomenik na Vračaru 1874. To je Vozarevićev krst kao sećanje na mesto gde su spaljene mošti Svetog Save.
U Zemunu je podignut Zavetni krst Lazara Uroševića 1863. a u Čačaku 1859. u čast povratka na vlast Miloša Obrenovića podignut je Neogotički krts. U zlatiborskom kraju se ne podižu slični spomenici, kaže naša sagovornica, i dodaje.
– U ovom kraju nema obeležja na mestima značajnih bitaka, već postoji tradicija obeležavanja grobnih mesta junaka i ustanika i to uglavnom u okviru sakralnih objekata. Poseban vid čuvanja sećanja na vojnike koji se nisu vratili iz rata sa Turcima su kameni belezi, krajputaši, takozvani kenotafi, ili prazna grobna mesta. Krajputaši su spomenici jednostavnog oblika, dekorisani i živopisno bojeni sa likovnom predstavom pokojnika i epitafima koji govore o njegovom junaštvu.Podižu se na raskršćima, pored puteva, uglavnom od kamena peščara, i ima ih ne samo u užičkom kraju.
Spomenici Obrenovićima i Karađorđevićima i spomen- česme
Iz „Epopeje u kamenu“ saznajemo da je čuvanje sećanja na dinastije Obrenović i Karađorđević uslovilo pojavu velikog broja monumentalnih spomenika na prostoru cele Srbije u drugoj polovini 19. i početkom 20. veka. U tom periodu u zlatiborskom kraju nema monumenatalnih spomenika, osim u požeškom selu Gornja Dobrinja.
Na lokalitetu Vinogradina 10. avgusta 1879. podignuto je spomen obeležje u slavu srpskog knjaza Miloša. Spomen – obeležje bilo je od kamena jednostavne forme skromnih dimenzija, i na mestu je gde je bila rodna kuća Miloša Teodorovića Obrenovića.
U Čajetini je 1900. podignuta barokna spomen – česma visoka 4, 5metara u cilju očuvanja sećanja na srećno spasenje kralja Milana u atentatu 24. juna 1899. Spomen česme su počeleda se podižu na samom kraju 19. i u prvoj deceniji 20.veka, posebno one koje čuvaju sećanje na dinastiju Obrenović.
Praksa podizanja spomen- česama u Srbiji potiče iz islamske tradicije podizanja javnih česama u gradskim sredinama koja je bilanegovana od strane Turaka. Na Terazijama u Beogardu podiže se 1860. česma posvećena ponovnom dolasku kneza Miloša na presto. Iste godine knez u svom rodnom mestu, pomenutom požeškom selu, podiže česmu sa čardakom iznad nje, posvećenu ocu Teodoru za dušu.
U Divostinu kod Kragujevca 1899. podignuta je česma kralju Milanu, a kasnije se podižu spomen- česme i srpskim ustanicima, objašnjava nam istoričar Slavica Stefanović, i dodaje da se u prvoj polivini 20.veka podižu spomenici koji se posvećuju ratnicima balkanskih i Prvog rata, ali podižu se i obeležja kraljevima Petru i Aleksandru Karađorđeviću, a njima se posvećuju i mostovi, drugi objekti, kao i ulice.
Spomen obeležja Prvog svetskog rata u Srbiji do 1941. godine
– Još u toku rata počinju da se obeležavaju vojnička groblja koja su bila rasuta kako u granicama Kraljevine, tako i van nje, sasvim jdnostavno, drvenom krstačom iznad svakog grobnog mesta, uglavnom bez natpisa, ili drvenim krstom u groblju. Na osnovu uredbe, akasnije Zakona o uređenju vojničkih grobalja u otadžbini i na strani, kao i grobova izginulih vojnika i mornara, ratnih zarobljuenika i interniranih lica, državljana Nemačke, Austrije, Ugarske i Bugarske bilo je predviđeno da se posmrtni ostaci iz pojedinačnih i grupnih grobalja skoncentrišu i sahrane u posebno izgrađene kosturnice.
Spomen – kosturtnice formiraju se još dok traje rat, a monumentalni spomenici i spomen hramovi i kosturnice sa arhitektonskim i skulptorskim rešenjima u koje se polažu ekshumirani ostaci ratnika, podižu se kasnije. Ova praksa podizanja memorijalnih objekataimala je uporište u tradiciji iz srednjeg veka kada su srspki vladari i ktitori sahranjivani u zadužbinarske hramove, ili im podizani nadgrobni belezi.
Srpska crkva je preko Ministarstva vera Kraljevine SHS bila zadužena da vodi brigu o vojničkim grobljima i pojedinačnim grobovima i da formira spiskove poginulih, pa tako kosturnice se najčešće formiraju u okviru crkava, koje postaju trajna mesta čuvanaj uspomene na poginule, a onima koji su bez kosturnica postavljaju se spomen – ploče sa njihovim imenima. Ovakva forma pamćenja imena poginulih u Velikom ratu u pravoslavnim zemljama izvedena je iz pravoslavne crkvene tradicije koja je povezana sa glasnim izgovaranjem imena poginulih i umrlih prilikom parastosa, – kaže nam sagovornica, kojoj je uručena Vukova nagrada, osvrćući se na spomeničku baštinu Prvog rata, i dodaje:
– Najčešći tip spomen – obeležja posle Velikog rata su spomenici u formi obeliska ili stuba, često sa završetkom u vidu dvoglavog belog orla, vaze sa buktinjom, ili krsta koji ukazuje na verski karakter obeležja i vaskrsenje. Heraldički motivi na ovim spomenicima su državni- jugoslovenski i srpski grb, a ovakvi spomenici podizani su u seoskim i manjim gradskim naseljima.
Takođe podizani su spomenici figuralnog tipa sa predstavom srpskog vojnika.Obično su to bronzane i betonske figure visoke preko dva metra sa vojničkom opremom i šajkačom na glavi koje se kao neustrašivi stražari izdižu na postamentima iznad tunela,na liticama stena, na gradskim trgovima, u parkovima.
Stojeća figura trećepozivca u Karađorđevom parku u Beogradu postavljena je da veliča i predstavi i one koji su zajedno sa aktivnim vojniicma učestvovali u borbama na svim frontovima…
U međuratnom periodu pored spomen- hramova, kosturnica i figura ratnika, podižu se spomen- česme sa spomen pločama na kojima su ispisana imena poginulih, podižu se i spomenici i spomen crkve posvećeni kralju Petru i kralju Aleksandu. Grade se i biste, mostovi, zgrade,školski objekti sa njihovim imenima.
Nakon tragične smrti kralja Aleksandra i političke situacije u Kraljevini, naglo se prekida sa angažovanjem oko podizanja spomenika, čak postoji problem da se završe radovi na već započetim verskim objektima i spomen- crkvama posvećenim dinastiji Karađorđević, a prestaje i izgradnja spomen- kosturnica i uređenje grobalja iz Prvog rata.
Graditelji i materijali od kojih su građeni spomenici
– Spomenici posvećeni ratnicima balkanskih i Prvog rata u zlatiborskom kraju daleko su zaostaliji po svojim umetničkim vrednostima u odnosu na obeležja podizana u prestonici ili na drugim mestima gde su bili angažovani vajari školovani u inostranstvu. Najčešće je korišćen kamen iz okolnih majdana.
U užičkoj regiji bio je postavljen veliki broj spomen – ploča. Na inicijativu prote Milana Smiljanića i njegovog oca Dragomira, vojnog sveštenika, na izradi spomen- ploča bio je angažovan veliki srpski umetnik, vajar i ratni slikar Vrhovne komande u ratovima od 1912. do 1918. Mihailo Milovanović, koga su partizani streljali 1943. U Užicu. Milovanović se odužio svojim saborcima i otadžbini klešući figure ratnika sa njihovim imenima na spomen – pločama od belog venčačkog mermerai stilizovane živopisne reljefe uz primenu savremenijeg „ar dekoa“, pod uticajem francuske arhitekture.
Milovanović je u periodu od 1922.do 1926. u zlatiborksom kraju uradio 27 spomen- ploča uglavnom za crkvene objekte, školske zgrade i samo jednu za spomen- česmu. Alegorijskim slikama koje postavlja na crkvene objekte u prostoru iznad pojednih spomen- ploča i kompozicijama sa predstavom konjaničke figure kralja Aleksandra i Svetog Đorđa sa kopljem u ruci i aždajom, ili predstavom majke Srbije raširenih ruku u narodnoj nošnji, umetnik Milovanović je na simboličan način predstavio ogromne žrtve i stradanje srpskog naroda…
– Za spomenik u Prijepolju korišćen je brački kamen, a autor složenog skulptorskog rešenja je poznati hrvatski vajar Ivan Rendić iz Supetra na Braču. Arhitekte Ministartva građevine Kraljevine Jugoslavije, Dragutin Maslać i Predrag Zrnić angažovani su bili na izradi spomen – crkve u požeškom selu Jelen Do, posvećene kralju Aleksandru, a spomen crkvu sa kosturnicom posvećenu kralju Petru u Priboju takođe su radila ova dovojica umetnika. Na oslikavanju ove crkve radili su ruski umetnici Ivan Dikij i Boris Obraskov.
Odnos vlasti prema spomen obeležjima ratova Kraljevine posle Drugog rata
– Tokom Drugog svestkog rata i nakon njega, spome obeležja oslobodilačkih ratova od 1912. do 1917. sa dekorativnim elementima i simbolima koji su obeležavali vladavinu dinastije Karađorđević, bili su česta meta vandalskog ponašanja i unuštavanja. Tragovi tih oštećenja na spomenicima vide se i danas, a neki od njih nažalost, više ne posotje.
Spomen – bista kralju Aleksandru u zgradi Sokolskog doma podignuta u Užicu 1931. uklonjena je tokom Drugog rata, a nestala je i sama zgrada Sokolskog doma koja je bila trajan spomenik svim poginulima užičkog kraja u periodu od 1912. do 1918. Ova izuzetna građevina srušena je prilikom gradnje pruge Beograd- Bar 1974.
Široki most od armiranog betona i klesanog kamena sa tri luka podignut u Užicu 1930. posvećen kralju Aleksandru porušen je takođe posle Drugog rata. Škole i ulice u zlatiborskom kraju sa njegovim imenom promenile su naziv po završetku rata kako bi se svaki vid sećanja na dinastiju Karađorđević izbrisao.
Tek pre pet godina najstarija osnovna škola u centru Užica vratila je prvobitno ime „Petar Prvi Karađorđević“, podseća Slavica Stefanović, kojoj je pripala Vukova nagrada.
Uništavanje i skrnavljenje spomenika nije bila samo politička odluka. Neadekvatna urbanistička rešenja, izgradnja saobraćajne infrastrukture, nebriga društva, doveli su do toga da se spomen obeležja oštećuju i trajno devastiraju ne samo u zlatiborskom kraju, već na terotoriji cele Srbije.
U vreme izgradnje Ibarske magistrale devastirana je spomen česma „Mačkov kamen“ podignuta 1926. ispod puta Požega – selo Glumač, a bila je posvećena Požežanima 4. puka „Stevan Nemanja“izginulim na Mačkovom kamenu 1914.
Obeležavanje stogodišnjice Prvog rata bio je povod da se obnove i rekonstruišu neka zapuštena spomen obeležja, a neka koja zauzimaju centralna mesta u gdadovima da se prošire i dobiju uređene trgove.
Sudbina vojničkih grobalja i pojedinačnih grobova ratnika u zlatiborskom kraju doživela je sudbinu velikog broja zapuštenih,neobeleženih i devastiranih grobalja u Srbiji. Crkva koja je nekada bila u obavezi da evidentira i popiše imena sahranjenih u vojničkim grobljima i izradi skice, danas ne poseduje nikakve podatke o njima.
Država se suočila sa novim ratovima koji su doneli stradanja i neočekivane žrtve, pa su prethodne zaboravljene“, konstatuje Stefanovićka, i dodaje da za razliku od uređenih društava, našim lošim odnosom prema spomeničkoj baštini i prošlosti, šaljemo loš primer i poruku današnjim generacijama. „Još uvek nismo svesni, ili nismo dorasli činjenici da je negovanje tradicije i obeležavanje značajnih godišnjica iz prošlosti uzvišeni čin kojim se čuva sećanjena hrabrost predaka, na dugotrajnu borbu za oslobođenje i njene žrtve.“
Mi smo društvo zaborava i imamo primitivan odnos prema našoj prošlosti
Knjiga „Epopeja u kamenu“ autorke Slavice Stefanović, kojoj je pripala Vukova nagrada, je borba protiv zaborava, a pored rada na terenu, istraživala sei građa u arhivima Jugoslavije, Bosne i Hercegovine, Užica, koriščeni su i arhivi Crkve- letopisi i pomenici. Takoće korišćeni su i novinski tekstovi i usmena kazivanje, kaže autorka knjige i poseća da je „Četvoro i najvažnije poglavlje knjige nosi vrlo jednostavan naziv: „Pregled spomen obeležja po opštinama Zlatiborskog okruga“ i to poglavlje je plod mukotrpnog višemesečnog terenskog istraživanja po prostranstvima zlatiborskog regiona.
Trebalo je pronaći svaki spomenik, koji su najčešće u korovu, očistiti ga da bi se mogao fotografisati, prepisati izbrisana slova, tražiti potomke da dopune izbrisane reči…
U potpunositi je obrađeno preko sto spomenika sa 6243 imena. Slavlje i veselje koje se odvijalo prilikom postavljanja spomenika u to vreme je pratila dnevna štampa pa je i nju trebalo tražiti širom našebivše zemlje, da bi se samo nekoliko reči citiralo…
Peto poglavlje knjige ima kao zaključak tužno stanje naših spomebnika za koje su se mnogi svega odricali samo da bi ga mogli izgraditi i ostaviti sećanje rekla je Slavica Stefanović, za UžiceMedia, kojoj je pripala Vukova nagrada, i ponovila svoje reči sa početka razgovora. „Mi smo ipak društvo zaborava, i imamo primitivan odnos prema našoj prošlosti.“
Hroniku kovid – 19 tokom februara možete pogledati na UžiceMedia.
Hroniku kovid -19 tokom januara možete pogledati na UžiceMedia.
Aktuelne podatke za Srbiju na sajtu Ministarstva zdravlja Srbije.
A najvažnije servisne informacije u Užicu možete pogledati OVDE.
